Krzyże (Białowieża)


W tym miejscu niedyś istniał cmentarz - według niektórych właśnie od niego wzięła swoją nazwę cała osada (2009r.)
 założona II poł. XIXw.
Dzielnice Białowieży

Początkowo przysiółek, później wieś, dzisiaj część (dzielnica) miejscowości Białowieża. Krzyże łączą się z Zastawą i wchodzą w skład sołectwa Zastawa, nazywanego też czasem Zastawa-Krzyże.

   Krzyże zostały założone w drugiej połowie XIX wieku, obok dawnego cmentarza, który w postaci szczątkowej przetrwał do lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Nazwę przysiółka utworzono najpewniej od krzyży cmentarnych. Językoznawca Michał Kondratiuk wywodzi ją jednak od krzyży ustawionych na skrzyżowaniu dróg. Warto też pamiętać, że w pobliżu wsi znajduje się mogiła zbiorowa mieszkańców Białowieży zmarłych około 1710 roku na dżumę. Krzyży tutaj było zatem sporo i być może ich mnogość legła u podstaw nazwy.

   Według ustnych przekazów mieszkańców – początek Krzyżom dała siedziba strażnika leśnego Dackiewicza. Znajdowała się ona w miejscu, gdzie dziś rośnie ponad 150-letnia lipa.
Pierwsze dane o Krzyżach posiadamy z 1892 roku. Wieś liczyła wówczas 5 gospodarstw.

   Pod koniec XIX wieku w Krzyżach gościł pisarz Wacław Sieroszewski, który pozostawił wzmiankę o nich w noweli pt. „Puszcza Białowieska”. Pisze on: „...znaleźliśmy się w niedużej, wapnem wybielonej izbie, gdzie pod oknem koszlawy stół, pod ścianami mieściły się wązkie ławy, a pośrodku wisiała u belki nakryta pasiastym fartuchem kołyska. Gromadka dzieci w kolorowych koszulach ciekawie przyglądała się nam z głębi otwartej sionki...”. Gospodarz domu wyjaśniał pisarzowi: „...ta wieś nazywa się „Krzyże” i po katolicku tu nie rozumieją. Ja to umiem, bo służyłem w wojsku, a potem długo mieszkałem w Budach. Moja żona budniczka będzie. To jeżeli chcecie, mogę wam konie dać do Budów... za dwa ruble”.

Podobno niegdyś w tym miejscu stała siedziba strażnika leśnego Dackiewicza. Obecnie rośnie tutaj ponad 150-letnia lipa (2009r.)

 
   W sierpniu 1915 roku wieś została częściowo spalona przez wojska kozackie, a ludność ewakuowana w głąb Rosji. Krzyże w tym okresie zamieszkiwało 36 osób.

   Po ustaniu działań wojennych, ludność stopniowo powracała do swych gospodarstw. W 1921 roku Krzyże liczyły już 11 budynków mieszkalnych. Zamieszkiwało je 87 osób (47 mężczyzn, 40 kobiet). 45 osób podawało wyznanie prawosławne, 32 – rzymskokatolickie, 10 – mojżeszowe.

    W okresie międzywojennym na Krzyżach, w budynku wybudowanym w 1928 roku, ulokowany został urząd gminy białowieskiej.  Mniej więcej w tym samym czasie wybudowano także dróżniczówkę.Oba budynki zachowały się do dzisiaj.

   W latach dwudziestych na Krzyżach zaczęły funkcjonować dwa młyny parowe – Wojciecha Augustyniaka i Józefa Wiensko. Sklep wędliniarski założył Jan Markowski.

   W 1936 roku z osady Zwierzyniec przeniesiono na Krzyże siedzibę Nadleśnictwa Zwierzyniec, która spłonęła 17 kwietnia 1935 roku. Umiejscowiono ją w budynku zakupionym przez Dyrekcję Lasów Państwowych w Białowieży, wraz z całą posesją, od Zofii Charczunowej. Siedziba Nadleśnictwa Zwierzyniec mieściła się na Krzyżach, ale w innym już budynku, przez szereg lat po II wojnie światowej, aż do reorganizacji nadleśnictw puszczańskich w latach siedemdziesiątych.

"Krzyże" od strony wjazdu
na Polanę Białowieską (2009r.)

   W okresie okupacji sowieckiej (1939-1941), głównej ulicy w Krzyżach nadano nazwę „Pionierskaja”. W byłej siedzibie białowieskiej gminy we wrześniu 1940 roku otwarto specjalistyczną ogólnokształcącą szkołę dla dzieci głuchoniemych. We wsi funkcjonował również sklepik przemysłowo-tekstylno-spożywczy, wyłącznie dla pracowników leśnictwa.

   Po wojnie, w 1968 roku, z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Białowieży, we wsi ustawiono granitowy głaz na postumencie wyznaczający geometryczny środek Puszczy Białowieskiej.

   W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych na Krzyżach funkcjonowała stacja benzynowa CPN.

   Pod koniec lat siedemdziesiątych Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Usług Turystycznych w Białymstoku wystąpiło z projektem budowy na Krzyżach dużego kompleksu hotelowego, z 400 miejscami noclegowymi. Sprzeciwiła się temu Rada Naukowa Białowieskiego Parku Narodowego. Pomysł ten zrealizowano ponad 20 lat później. W marcu 2002 roku na Krzyżach otwarto nowy kompleks hotelowo-restauracyjny „Dwór Soplicowo”. W jego skład wchodzą dwa obiekty: „Dwór Sędziego Soplicy” z 90 miejscami noclegowymi oraz „Karczma u Jankiela”, gdzie organizowane są biesiady o staropolskim charakterze. Całość stylizowana jest na dwór szlachecki rodem z Mickiewiczowskiego „Pana Tadeusza”. W ostatnich latach kompleks ten został znacznie rozbudowany.

Miejsce graniczenia "Krzyży" z "Zastawą" - widok o drogi prowadzącej do "Grudków" (2009r.)

   W latach sześćdziesiątych Gminna Spółdzielnia „SCh” w Białowieży otworzyła na Krzyżach sklep spożywczy, który funkcjonował do wiosny 1998 roku. W lipcu 1999 roku w budynku tym rozpoczęła działalność Wytwórnia Wód Gazowanych i Niegazowanych PPH „Krzyś”. Produkowała ona do 2005 roku naturalną wodę źródlaną „Białowieska”, pozyskiwaną z ujęcia o nazwie „Żubr”.

   W 1980 roku w Krzyżach zostały przeprowadzone prace przy scaleniu gruntów rolnych.

   Uchwałą z dnia 31 lipca 1997 roku Rada Gminy Białowieża wciągnęła wieś Krzyże, wraz z innymi wsiami na Polanie Białowieskiej, pod wspólną nazwę Białowieża. Decyzję tę umocowało rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 11 grudnia 1998 roku. Krzyże od tego czasu są częścią, czy też dzielnicą Białowieży.

  W 1997 roku na ulicy Krzyże przebudowano linię oświetleniową. W sierpniu 2007 roku wystawiono tutaj duży, drewniany krzyż prawosławny.

  Obecnie na Krzyżach znajduje się kilka kwater agroturystycznych oraz camping. Funkcjonują również  dwa kioski z pamiątkami. (oprac. Piotr Bajko)
 

Galeria

Copyright © 2008 - Encyklopedia Puszczy Białowieskiej, webmaster Stanisław Matlak