Karpiński, Jan Jerzy, prof. (1896-1965)


prof. Jan Jerzy Karpiński
- długoletni dyrektor Białowieskiego Parku Narodowego
Zagłosuj na Dąb Prof. Karpińskiego
HASŁO POWIAZANE:

 Jan Jerzy Karpiński – wybitny polski leśnik-ekolog i entomolog, wieloletni dyrektor Białowieskiego Parku Narodowego.

   Urodził się 12 kwietnia 1896 roku w Piotrkowie Trybunalskim, w rodzinie Józefa i Julianny z d. Łebek, wywodzących się z rodzin chłopskich. Ojciec przesłużył w armii carskiej 25 lat. Po zakończeniu służby wojskowej ok. 1886 roku otrzymał stanowisko poborcy podatków w Piotrkowie Trybunalskim. Państwo Karpińscy doczekali się w sumie sześciu synów (jeden z nich, Stanisław – to słynny w okresie międzywojennym lotnik w stopniu generała).

  Jan Jerzy w latach 1907-1914 uczęszczał do gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim. Już wówczas wykazywał duże zainteresowanie owadami. Podpatrywał ich życie, prowadził hodowlę, założył zbiory. Doceniając pasję młodego przyrodnika, gimnazjum umożliwiło mu uczestnictwo w organizowanych przez szkolne kuratorium ekspedycjach przyrodniczych – jednego roku na Syberię i do Japonii, a drugiego - na Kaukaz oraz do Turkiestanu i Buchary. Wyprawy te zadecydowały ostatecznie o wyborze przez niego kierunku przyszłych studiów. Wybuch I wojny światowej spowodował, że Jan Jerzy trafił do Kaługi, gdzie w 1915 roku ukończył VIII klasę i uzyskał świadectwo dojrzałości. Następnie podjął studia w Katedrze Entomologii Instytutu Leśnego w Sankt-Petersburgu; ukończył je w 1919 roku. Pracę naukową rozpoczął już podczas studiów – był pomocnikiem naukowym a później aspirantem prof. Nikołaja Chołodkowskiego.

  W czasie studiów, tuż po wybuchu rewolucji październikowej w Rosji, J.J. Karpiński ożenił się z Anną z Domaszewiczów – Polką urodzoną na Litwie, która w Sankt-Petersburgu uczyła się w szkole żeńskiej dla panien. Po ukończeniu studiów, przekraczając nielegalnie fińską granicę wrócili do kraju, do Piotrkowa Trybunalskiego.

  Dyplom J.J. Karpiński nostryfikował w grudniu 1925 roku w SGGW w Warszawie. W 1919 roku podjął pracę w administracji lasów państwowych. Najpierw pracował na stanowisku młodszego referendarza w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Publicznych, później jako leśniczy i nadleśniczy w Zakrzewie k. Kłobucka. Był też jednocześnie zastępcą kierownika oraz nauczycielem zoologii i ochrony lasu w Państwowej Szkole dla Leśniczych w Zagórzu. W 1922 roku państwu Karpińskim urodziła się córka Teresa, a dwa lata później druga córka – Zofia – przyszły profesor fitopatolog (zamężna – Pokacka).

Jan Jerzy z upolowanym wilkiem. Początek lat 30-tych.

  Na jesieni 1928 roku J.J. Karpiński przyjechał z rodziną do Białowieży. Zatrzymali się na Krzyżach, w domu należącym do Nadleśnictwa. W 1929 roku przenieśli się do Parku Pałacowego i zamieszkali w tzw. Domu Zarządu. Ojciec Jana zmarł w 1934 roku i został pochowany w Białowieży.

  29 stycznia 1929 roku J.J. Karpiński został powołany przez Ministra Rolnictwa na stanowisko nadleśniczego Nadleśnictwa Rezerwat, które od początku sierpnia 1928 roku pozostawało nie obsadzone, po tym jak dyrektor Lasów Państwowych w Białowieży zwolnił z niego, bez wypowiedzenia, prof. Józefa Paczoskiego. Karpiński okazał się godnym kontynuatorem linii wytyczonej przez swego poprzednika. W jego życiu rozpoczął się prawdziwy złoty okres, który przyniósł piękne owoce w różnych dziedzinach.

  Dzięki usilnym staraniom Karpińskiego, Nadleśnictwo Rezerwat w 1932 roku zostało przemianowane w Park Narodowy w Białowieży. W tym samym roku Karpiński związał się z Zakładem Doświadczalnym Lasów Państwowych, przede wszystkim zaś z Oddziałem Rezerwatów. Miał z nim bliskie kontakty naukowe, a nawet został on urzędowo poddany pod jego „kierownictwo i nadzór fachowy w zakresie czynności specjalnych”. We współpracy z Oddziałem Hodowli Lasu IBLP przeprowadził inwentaryzację przyrodniczo-leśną Parku Narodowego w Białowieży. W ogóle, wkładał dużo wysiłku w rozwój kierowanego przez siebie obiektu oraz w organizację systematycznych badań naukowych na jego terenie.

  Sam prowadził liczne, cenne badania naukowe z zakresu biologii lasu, w szczególności z zakresu entomologii leśnej i jej zastosowania w ochronie lasu, ekologii lasu ze specjalnym uwzględnieniem zooekologii, mikologii i innych specjalności. Największe osiągnięcia zdobył w dziedzinie entomologii. Jego prace dotyczyły przede wszystkim korników. W 1932 roku opublikował pionierską pracę pt. „Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w Puszczy drzewostanów”, która położyła podwaliny pod klasyfikację gospodarczo-leśną typów drzewostanów puszczańskich. Na jej podstawie w 1933 roku uzyskał stopień doktora nauk technicznych na Wydziale Rolniczo-Lasowym Politechniki Lwowskiej.

  Prowadził również prace nad restytucją żubra, niedźwiedzia, tarpana i łosia na terenie Puszczy Białowieskiej. Kierował Państwową Szkołą dla Leśniczych, która funkcjonowała przy Parku w latach 1929-36. Zainicjował i rozwinął na terenie Puszczy ruch turystyczny i jego bazę, udzielał się jako przewodnik. Stworzył przy Parku placówką wyrobów przemysłu ludowego. Dzięki jego inicjatywie powstało w Białowieży nowe muzeum przyrodniczo-leśne, w którym znalazły pomieszczenia zbiory zoologiczne, botaniczne i bartnicze. Dbał też o powiększanie zbiorów biblioteki naukowej, tworzył laboratoria biologiczne do obsługi zwierząt chronionych.

Prof. Jan Jerzy Karpiński
z towarzystwie współpracowników
przed Domem Myśliwskim

  W 1935 roku sporządził kompletny wykaz 1003 uroczysk puszczańskich wraz z ich lokalizacją. W dwa lata później został on przekazany PAU w Krakowie.

  W Białowieży też J.J. Karpiński rozpoczął pierwsze badania nad działaniem leczniczym wyciągów z hub brzozowych w laboratorium BPN. Prace te w 1930 roku przejął Zakład Doświadczalny Lasów Państwowych. Po zakończeniu wojny, w 1946 roku Karpiński wznowił sprawę badań nad hubą za pośrednictwem IBL, Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Oświaty. Na podstawie przepisu ludowego, który przywiózł z Litwy, opracował, preparat skuteczny przy leczeniu nowotworów.

  Niestrudzenie i umiejętnie propagował w publikacjach wiedzę o lesie wśród młodzieży i dorosłych. Wydawał przewodniki turystyczne, ilustrując je świetnymi zdjęciami własnego autorstwa. Pozostawił ponad 1000 negatywów zdjęć. Zrealizował 19 krótkometrażowych filmów przyrodniczych na tematy puszczańskie.

  W tym całym zapracowaniu znajdował jeszcze czas na twórczość literacką – pisał wiersze. Zostawił ich nam ponad 100, do niektórych została napisana muzyka.

  W uznaniu zasług, Rada Gminna w Białowieży 4 grudnia 1935 roku nadała mu honorowe obywatelstwo gminy. Dyplom wręczył starosta powiatu bielsko-podlaskiego Zelisław Januszkiewicz.

  Wybuch II wojny światowej przerwał działalność uczonego. Opuścił on wraz z rodziną Białowieżę i udał się na Litwę. Zatrzymali się u krewnych żony we wsi Rezgi pod Kiejdanami. Tutaj spędzili całą wojnę, pracując na roli, nie tylko u krewnych.

  Wkrótce po zakończeniu działań wojennych, Karpiński powrócił do Białowieży, po czym ściągnął do siebie rodzinę. 24 października 1944 roku ponownie objął kierownictwo Parku Narodowego oraz zorganizowanej przez siebie białowieskiej filii Instytutu Badawczego Leśnictwa.

  I znów rzucił się w wir pracy. Ugruntował podstawy organizacyjne Parku, przyczynił się do powiększenia jego powierzchni i zamknięcia w naturalnych granicach, opierających się o rzeki Narewkę i Hwoźną. Największą jednak uwagę przywiązywał do działalności naukowej. Prowadził rozległe badania i gromadził materiały do szeregu opracowań, omawiających poszczególne grupy fauny (ptaki, drobne ssaki, pająki i wiele grup owadów) na tle biocenoz Puszczy Białowieskiej. Zorganizował w Białowieskim Parku Narodowym pierwsze w Polsce kompleksowe badania ekosystemów leśnych. Stworzył początki szeroko zakrojonych badań fitosocjologicznych, zoologicznych, gleboznawczych i meteorologicznych. Prace te w swoim ekosystemowym podejściu wyprzedziły znacznie naukę europejską i światową, a ich poziom, zasięg i rozmiar był niezwykle wysoki.

Głaz upamiętniający profesora przy wejściu Do rezerwaut ścisłego BPN (2007r.)

  Karpiński zapewnił także Parkowi rolę faktycznego koordynatora w zakresie turystyki i dydaktyki odbywającej się w BPN.

  W 1947 roku J.J. Karpiński habilitował się na UMCS w Lublinie i uzyskał stopień docenta w zakresie ekologii zwierząt na podstawie rozprawy pt. „Przyczyny ograniczające rozmnażanie się korników drukarzy (Ips typographus L i I. duplicatus Sahlb.) w lesie pierwotnym”. Przedstawił w niej łańcuch powiązań tych korników z hubą korzeniową i bedłką opieńką oraz kompleksowe reakcje środowiska w biocenozie. Praca ta znalazła należny oddźwięk poza granicami kraju; opierali się na niej wybitni znawcy zagadnienia (m.in. prof. Baeta Neves i dr R.N. Chrystal).

  J.J. Karpiński wykrył krysztalicę w jajach mniszki oraz wiele nowych dla fauny krajowej gatunków owadów w lasach polskich. W 1949 roku opisał nowy gatunek kornika Pityophorus polonicus. W tym samym roku prof. August Dehnel nadał imię Karpińskiego podgatunkowi ssaka leśnego – ryjówce średniej, zwanej też ryjówką białowieską (Sorex caecutiens karpinskii). Imieniem Karpińskiego nazwane zostały także jeden rodzaj i dwa gatunki owadów.

  Na stanowisku dyrektora Białowieskiego Parku Narodowego J.J. Karpiński pracował do 7 sierpnia 1951 roku, natomiast na stanowisku kierownika filii IBL – do wiosny następnego roku. W maju 1952 roku przeszedł do Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie, na stanowisko samodzielnego pracownika naukowo-badawczego w Zakładzie Ekologii Leśnej.

  Fakt wymuszonego wyjazdu Karpińskiego z Białowieży, jego córka, prof. Zofia Pokacka, w liście do mnie z 14 kwietnia 2005 roku skomentowała następująco: „Mój Ojciec natrafiał na wiele przeszkód. Tak było i kosztowało Go to wiele zdrowia i dlatego w końcu zrezygnował z Białowieży, przeniósł się do Warszawy i zajął się w szerszym zakresie pisaniem książek. Może nie zmarłby przed emeryturą, gdyby miał lżejsze życie. Ale Ojciec, niestety, oprócz przyjaciół miał też wrogów, bo ludzie nie lubią słuchać i nie lubią (na ogół) dyscypliny, a Ojciec był wymagający (też w stosunku do siebie)”.

  Pracując w Warszawie, J.J. Karpiński zajmował się m.in. szkodnikami owadzimi modrzewia (opisał dwa nowe dla nauki gatunki Laspeyresia ibeeliana i Laspeyresia santucruciana) oraz zespołami korników w siedliskowych typach Świętokrzyskiego Parku Narodowego.

  W ciągu ostatnich kilku lat poszukiwał wegetatywnej formy rozmnażania borowika i uzyskał na sztucznej pożywce w warunkach laboratoryjnych po raz pierwszy na świecie owocniki tego grzyba. Sprawozdanie z zakończonego pierwszego etapu prac przedstawił na posiedzeniu naukowym Komitetu Nauk Leśnych, które odbyło się 16 marca 1961 roku w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Sprawozdanie było ilustrowane filmem, dokumentującym przebieg tego eksperymentu.

  Karpiński opracował również nową teorię rozwoju owadów, w której stwierdza, że każdy owad przechodzi wszystkie podstawowe stadia rozwojowe.

Profesor Karpiński - lata 50-te XXw.

  Odrębny jego dorobek naukowy stanowią badania nad śladami bartnictwa w Puszczy Białowieskiej. Karpiński zapoczątkował także zestawianie bibliografii białowieskiej.

  Tytuł profesora nadzwyczajnego J.J. Karpiński uzyskał w 1955 roku. Profesorem zwyczajnym został mianowany w 1959 roku.

  Dwukrotnie powoływano go na członka Państwowej Rady Ochrony Przyrody: w 1945 roku na 6-letnią kadencję i w 1951 roku na 4-letnią kadencję. Był członkiem Komitetu Nauk Leśnych PAN, Naczelnej Organizacji Technicznej oraz Polskiego Towarzystwa Entomologicznego i Polskiego Towarzystwa Leśnego.

  W ciągu swego życia opublikował ponad 170 prac naukowych i popularnonaukowych, charakteryzujących się niezwykle szerokim zakresem zainteresowań, dociekliwości i nowatorstwa. Około 100 z nich dotyczy tematyką Puszczy Białowieskiej, 30 to rozprawy naukowe. Ich ogromna wartość ugruntowała uczonemu trwałą pozycję w nauce światowej.

  Przed wojną ukazały się następujące książki i broszury J.J. Karpińskiego: „Puszcza Białowieska i Park Narodowy w Białowieży” (1930), „Białowieża” (1935), „Białowieża – Park Narodowy” w językach: polskim, niemieckim, francuskim i angielskim (1936/1938), „Krótki przewodnik po Puszczy Białowieskiej” (wspólnie z Mieczysławem Orłowiczem) (1937).

  Po wojnie natomiast wydane zostały następujące pozycje: „Białowieża” (1947), „Puszcza Białowieska” (1951), „Puszcza opowiada” (1951), „Puszcza Białowieska” (1953), „O naszych zwierzętach chronionych” (1954, 1956), „Nietoperze” (1955), „W prastarej puszczy” (1955), „Wycieczka do puszczy” (1955, 1960), „Dzieci słońca i dzieci mroku” (1957), „Jeż i spółka” (1959), „W krainie dziwów Jean Henri Fabre’a” (1959), „Taaakie dziwy” (1960), „Białowieski Park Narodowy” (1961), „Malowane liście” (1961), „Z puszcz i lasów” (1965, 1972), „Puszcza Białowieska” (1965, 1972, 1977). Niektóre z nich mają charakter przewodników lub informatorów, inne zaś – zbioru opowiadań, w których rzeczowe wiadomości przeplatają się z wątkiem przygodowym, wszystkie zaś rzetelnie propagują puszczę i jej ochronę.

  W okresie „warszawskim” J.J. Karpiński pisał także o innych obiektach. Powstały wówczas takie książki, jak: „W Pieninach” (1957), „Dwa Przełomy” (wspólnie z Tadeuszem Szczęsnym) (1957), „Do Łysogór” (1959), „Nasze parki narodowe” (1959), „W dolinie Orlich Gniazd” (1962).

  Będąc poza Białowieżą, prof. Karpiński od czasu do czasu ją odwiedzał. Na przykład w połowie października 1958 roku uczestniczył w odbywającej się tutaj sesji naukowej, z kolei w następnym roku spędził po kilka dni w sierpniu i październiku.

  Za swój piękny dorobek został uhonorowany m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1936, 1946), Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1946), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1956) i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1960).

  Jan Jerzy Karpiński zmarł 17 listopada 1965 roku w Warszawie, w wieku 69 lat. Pogrzeb odbył się 20 listopada na Cmentarzu Powązkowskim. Zmarłego pożegnali nad grobem wiceminister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego prof. Tadeusz Molenda, wicedyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa prof. dr Zygmunt Obmiński, doc. dr Edmund Kamiński ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i prof. dr Leon Mroczkiewicz z Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu.

  J.J. Karpiński swoje sukcesy w pracy naukowej i społecznej zawdzięczał tytanicznej pracy. Swój dzień rozpoczynał o 5 rano, a kończył w późnych godzinach nocnych. Był człowiekiem wymagającym od siebie i od innych. Cechowała go wytrwałość, sumienność, bezkompromisowość oraz umiłowanie prawdy w nauce i życiu.

  Wiesław Grochowski, wspominając Profesora na łamach „Ech Leśnych” (Nr 2/1995) stwierdził: „Niewątpliwie był to wielki uczony. Rozporządzał olbrzymim autorytetem. Wybaczano mu dziwactwa, ceniono go za wiedzę, wszechstronność i bezkompromisowość. Zadziwiające, jak ten człowiek mizernej postury, chuderlawy potrafił panować nad audytorium czy pojedynczym rozmówcą. Prowadził uregulowany tryb życia. Skrupulatnie przestrzegał programu dnia, tygodnia, miesiąca.

  Córka Profesora, Zofia, w sposób żartobliwy wspominała w liście do mnie z 1 sierpnia 2006 roku: „Moja Mama narzekała, że pomimo iż Ojciec jest taki „porządniś”, to nie sposób go namówić do zamiany ulubionej kurtki lub spodni na lepsze, mniej podniszczone”. Profesor miał też w Białowieży ulubioną kotkę Szarusię, która go zawsze oczekiwała, gdy wracał o 15-tej z pracy.

  Społeczeństwo Białowieży docenia zasługi wybitnego badacza Puszczy Białowieskiej i wieloletniego dyrektora Białowieskiego Parku Narodowego. 26 października 1972 roku, u wejścia do ścisłego rezerwatu przyrody BPN, został odsłonięty głaz z tablicą pamiątkową, poświęcony pamięci Profesora. 12 maja 1987 roku imię J.J. Karpińskiego nadano Oddziałowi PTTK w Białowieży, dla uhonorowania jego zasług w zakresie rozwoju turystyki na terenie Puszczy. Również Ośrodek Edukacji Przyrodniczej BPN 12 października 1996 roku za swego patrona obrał Profesora, dla upamiętnienia jego zasług na polu edukacji przyrodniczej. Na wiosnę 2002 roku w Ośrodku Edukacji Przyrodniczej BPN Olimpia Pabian zorganizowała dużą wystawę przybliżającą postać Profesora. Okazjonalnie urządza się także wystawy jego zdjęć wykonanych w Puszczy Białowieskiej. Poza tym - dla uszanowania pamięci i zasług J.J. Karpińskiego we wzmocnieniu hodowli żubra w Puszczy Białowieskiej, wszystkim żubrom, urodzonym na wolności i odłowionym do hodowli w zagrodach, nadaje się imiona zaczynające się od liter „Ka”. Postać Profesora stała się też dla młodego białowieżanina, Marcina J. Ławrysza, inspiracją do poświęcenia jego życiu i działalności pracy magisterskiej, wykonanej w 2005 roku na Wydziale Humanistycznym Akademii Podlaskiej w Siedlcach.

   W 2011 roku  imieniem Profesora nazwany został dąb rosnący w oddziale 370 Puszczy Białowieskie - "Dąb Prof.Karpińskiego"

  Na zakończenie warto podać ciekawostkę – prof. Karpiński posiadał naprawdę tylko jedno imię – Jan. Jerzego wymyślił sobie jako pseudonim literacki, który pozostał z nim już na zawsze. (oprac. Piotr Bajko)

 

HASŁA POWIĄZANE:

 Ślady dawnego bartnictwa puszczańskiego na terenie Białowieskiego Parku Narodowego - J.J. Karpiński

 

Galeria

Copyright © 2008 - Encyklopedia Puszczy Białowieskiej, webmaster Stanisław Matlak