Jędrzej Moraczewski, Starożytności polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowem zebrane. Tom I. Poznań 1842, s.73-74.
Białowiezka puszcza. Pomiędzy Szereszowem i Prużaną od wschodu, a Orlą miasteczkiem na Podlasiu rozciąga się w dawnem wdztwie brzesko-litewskiem najobszerniejszy i z wielu miar najważniejszy las dawnej Polski, Białowiezką puszczą zwany, liczący 7 mil wzdłuż, 6 w szerz, a około 25 mil powierzchni. Dawniej puszcza ta była powiększej części własnością koronną. Katarzyna II. dopiero cesarzowa, zabrawszy Litwę, znaczną część tych lasów pomiędzy swych dworzan rozdała, część zaś jedna należy do familii Tyszkiewiczów. Las ten odwieczny, którego gęstwin żadna niezdoła przetrzebić siekiera, którego ciszę rzadko tylko przerywa odległy krzyk psów myśliwskich, w którego nie we wszystkie kryjówki przedrze się noga człowieka, stał się mieszkańcem różnego gatunku zwierza. Tu w całej Europie jedynie tylko do dni naszych utrzymały się żubry, których jest około 800 sztuk. Po rozbiorze kraju pod rządem cesarza Pawła I. wydane zostały przepisy administracyjne we względzie tego lasu. Zakazywały one pod surowemi karami wszelkie wyrąbywania w białowiezkiej puszczy, aby żubrów nie płoszyć. Zwierzęta te oświadczone zostały własnością skarbową, i nietylko w cesarskim lesie Białowieży, ale nawet w przytykających do niego obywatelskich lasach, do których często żubry przechodziły, strzelanie ich było zakazane. Tutaj bez przeszkody żyją i legą się: łosie, sarny, dziki, które się pokazują trzodami 50 do 60 sztuk liczącemi; bobry tak bardzo wypłoszone już w innych krajach Europy; zające, niedźwiedzie, wilki, dawniej były rosomaki, żbiki i inne. Dlatego też białowiezkie lasy w dawnych czasach często widziały królów polskich na łowy przybywających. Tu Stefan Batory na myśliwskich gonitwach przepędzał wolne od rządów chwile; tu z tego powodu założył on zamek i osadę Białowieżę, zkąd i puszcza nazwisko swe wzięła. Napis na obelisku w lesie wystawionym dochował do dni naszych spis odbytych łowów Augusta III r. 1752. Puszcza ta nie jest całkiem z mieszkańców ogołocona i liczy trzy osady, najznaczniejszą jest Białowieża. Leży ona w samym środku lasów i zarazem jest to pierwsza spłazina którą tutaj natrafiamy po długiej drodze w tej posępnej kniei. Nad brzegami Narewki wznosi się pagórek panujący nad tą wioską i okolicą. August III. król kazał na tem miejscu nowy wystawić dom myśliwski, do którego zastępca jego Stanisław August przybudował dwa skrzydła. Lubo z drzewa budowany, dom ten mieścił jednak wszystkie wygody. U spodu zaś góry po obu brzegach tejże rzeki leży wieś i kościół. Lud zamieszkały w tej puszczy, są to Rusini, wyznania grecko-uniackiego. Obyczaje ich mają wiele właściwych i odrzucających cech narodowości; ubiór ich: krótkie z grubego sukna brunatne żupony, ściągnięte szerokim rzemiennym pasem, na nogach noszą z lipowego łyka sandały w Litwie łapcie zwane; pokarm miód, owoce i grzyby, które puszcza w obfitości wydaje. Sieją także zboże, a że mają obszerne pastwiska, chodują przeto smaczne trzody bydła. Rodzaj ten życia czyni ich zdolnymi do wszelkich zatrudnień w leśnem gospodarstwie i polowaniu; lud wytrzymały i odważny, dlatego biorą ich często na strzelców i strażników lasu. Jedno w tej puszczy znajduje się bagnisko, z którego wypływa rzeka Narew, dzieląca puszczę na dwie części. Niezliczona zaś ilość strumieni przerzynająca te zarośla podsyca swemi wodami różne rzeczki, jako i Bug. Klima tutaj jest bardzo zimne i gdy w lesie jeszcze sankami jeżdżą, za obrębami zarośli oddawna wieśniak uprawą swej roli się zatrudnia. Pan Juliusz Brinken przełożony nad lasami rządowemi w królestwie Polskiem wydał w Warszawie w roku 1826. dzieło pod tytułem: Memoires descriptives sur la foret imperiale de Białowieża en Lithuanie. E.K.
„Łowiec” (Lwów), Nr 11 z listopada 1897 r., str. 195.
Puszcza Białowieska. O 13 mil od Grodna, 3 od Prużan, 8 od Brześcia leży głośna puszcza Białowieska, będąca ostatnim przytułkiem wymierających żubrów. Zajmuje ona przestrzeń w kształcie wieloboku, mającego rozległości 22 mil kwadr. Obwód puszczy ma 160 wiorst, najdłuższa przekątna 50 wiorst, a najmniejsza jej szerokość 40 wiorst. Nie łączy się z lasami sąsiednimi, od których oddzielają ją łąki, pola uprawne, wreszcie rzeki Narew, Biała i Lśnia.
Grunt w puszczy jest rozmaity; w jednej czwartej powierzchni jest piaszczysty, równy; w stronie północnej, w t. zw. straży Narewskiej, w uroczysku Moreńska Hrada, gdzie od Narwi ciągną się w różnych kierunkach dość wyniosłe pagórki, poprzedzielane moczarami i bagniskami, grunt jest błotnisty, jedną dwunastą część puszczy zajmują łąki, mające ziemię urodzajną, lekki czarnoziem i próchnicę – stosownie też do gruntu w jednych miejscach bujnie rozrasta się sosna, w innych rzadki dziś cis, to dąb, to olszyna, lub lipa, lasy oprócz tego gęsto są poszyte leszczyną i jałowcem. Pod względem hydrograficznym zawiera puszcza dużo wody, które zasilają przerzynające ją rzeki i strumienie; w miejscowościach też obfitujących w wodę najchętniej lubią przebywać żubry, prawdziwi królowie puszczy Białowieskiej. Oprócz żubrów w ostępach często spotkać można niedźwiedzia, rzadziej łosia i bobra, wiele sarn, lisów, mnóstwo wilków, kuny leśne, tchórze, łasice, wiewiórki, gronostaje, nórki, wydry, stada dzików, borsuki itd.; z ptactwa: czarne bociany, żórawie, dzikie kaczki i gęsi, bardzo dużo głuszców, cietrzewi, jarząbków, dzikich gołębi itd.
W celu ułatwienia dozoru nad bogactwem leśnem puszczy i przebywającą tam zwierzyną, cała puszcza dzieli się na dwanaście straży, mających mniej więcej kształt trójkąta, schodzących się wierzchołkami około wioski leżącej w pośrodku puszczy – Białowieży Nowej. Podział ten podania miejscowe odnoszą jeszcze do bardzo dawnych czasów. Każda znowu straż dzieli się na kilka lub kilkanaście ostępów lub uroczysk. Strażnik ma pod sobą kilka leśników, którzy obowiązani są codziennie choć raz jeden obchodzić swoje rewiry, pilnować spokojności żubrów, tępić wilki. Aż do ostatnich czasów posady leśników były dziedziczne. Nazwiska straży są następujące: 1) Augustowska 9,205 kwadratowych dziesięcin, 2) Narewska 5,093 kwadratowych dziesięcin, 3) Browska 15,555 kwadratowych dziesięcin, 4) Hajnowska 6,065 kwadratowych dziesięcin, 5) Leśniańska 7,017 kwadratowych dziesięcin, 6) Starzyńska 4,133 kwadratowych dziesięcin, 7) Stołpowicka 4,932 kwadratowych dziesięcin, 8) Krukowska 7,886 kwadratowych dziesięcin, 9) Okolnicka 9,783 kwadratowych dziesięcin, 10) Świetliczańska 5,295 kwadratowych dziesięcin, 11) Podbielska 7,717 kwadratowych dziesięcin i 12) Dziadowlańska 3,028 kwadratowych dziesięcin.
Polowanie na żubry, łosie, niedźwiedzie, sarny i bobry surowo wzbronione jest nawet strażnikom i leśnikom, nadto mają oni polecone pilnie przestrzegać, aby w puszczy nie palono ognia.
Roku 1710 puszcza Białowieska była przyłączona do brzeskiej ekonomji królewskiej. Następnie z biegiem czasu zaliczono ją do dóbr państwa. W roku 1889 zmarły cesarz Aleksander IIII odwiedził po raz pierwszy Białowieżę, która mu się tak podobała, iż wydał rozkaz przyłączenia jej do prywatnych dóbr cesarskich; w zamian oddano zarządowi dóbr państwa 116,713 dziesięcin lasów w guberniach Symbirskiej i Orłowskiej.
W środku puszczy zbudowano w ostatnich czasach carski pałac myśliwski według planów budowniczego hr. N. de Rochefort, kosztem 800.000 rubli. Pałac wzniesiono z nietynkowanej cegły czerwonej i żółtej. Wewnątrz wszystkie sztukaterye są rzeźbione w drzewie, ściany zaś zawieszone matami chińskiemi i manilskiemi. Wszystkie meble są wyrobione na miejscu i obite skórami, pochodzącemi ze zwierząt, zabitych w puszczy Białowieskiej. Cały pałac oświetlony jest elektrycznością i zawiera przeszło 120 pokojów. Przed pałacem płynie rzeka Narewka, urządzono na niej dwie sztuczne wyspy, na których zwykle podczas pobytu w Białowieży cesarstwa przygrywają orkiestry wojskowe.
Z dawnych pamiątek przy Białowieży znajduje się domek myśliwski, zbudowany przez króla Augusta III. W pośrodku wsi Nowa-Białowieża, nad brzegiem Narewki, znajduje się pomnik w kształcie obeliska z białego piaskowca, przeszło sześć łokci wysoki. Napis na nim brzmi jak następuje: „Dnia 28 Septembra 1752 Najjaśniejsze państwo August III, król polski, elektor saski z królową Jejmością i królewiczami Ichmość Ksawerym i Karolem tu mieli polowanie żubrów i zabili 42 żubrów, to jest: jedenaście wielkich, z których najważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów; 7 mniejszych, 18 żubrzyc, 6 młodych. Trzynaście łosiów, to jest 6 starych, najważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów; 5 samic, 2 młodych, 2 saren, suma 57 sztuk”.
