Głaz upamiętniający 600-lecie ochrony Puszczy Białowieskiej, wystawiony w Parku Pałacowym w Białowieży. Fot. Wojciech Sobociński.

W 2006 roku dyrekcja Parku Narodowego „Biełowieżskaja Puszcza” (Republika Białoruś) podjęła prace nad ustaleniem początków ochrony Puszczy Białowieskiej. W tym celu powołany został specjalny zespół, w skład którego weszli pracownicy naukowi Parku oraz Instytutu Historii Akademii Nauk Białorusi. Kierownikiem zespołu został dyrektor IH ANB prof. dr nauk historycznych Aleksander Kowalenia.

Zespół przebadał 430 dokumentów, przechowywanych w 35 zasobach archiwalnych Białorusi, Rosji, Polski i Litwy. Prowadzono prace badawcze m.in. nad zasobami kancelarii gubernatora grodzieńskiego, grodzieńskiego komitetu przyrodniczego, Zarządu Apanażowego Puszczy Białowieskiej. Dokonano również analizy porównawczej opublikowanych już materiałów źródłowych (m.in. Akta Wileńskiej Komisji Archeograficznej, Akta Państwa Litewsko-Ruskiego), różnych zbiorów dokumentów, wybranej literatury historycznej, licznych publikacji naukowych i periodycznych. Łącznie opracowano 232 źródła z XVI-XX wieku, które odnoszą się do historii Puszczy i organizacji systemu jej ochrony oraz eksploatacji.

W trakcie badań zespół ustalił, że ochrona Puszczy Białowieskiej zaczęła się kształtować na przełomie XIV i XV wieku. Puszcza stanowiła wówczas własność państwa. Na państwowym szczeblu opracowywano i systematycznie wydawano dokumenty, które miały na celu nie tylko regulację eksploatacji zasobów, ale również udoskonalenie jej ochrony.

Pierwszym krokiem w stronę tworzenia norm ochronnych można uznać wprowadzenie przywileju ziemskiego w Wielkim Księstwie Litewskim w 1387 roku. Przywilej ów gwarantował prawa i swobody szlachcie wyznania katolickiego. Od tego czasu zaczęła się utrwalać instytucja prywatnej własności. Spowodowało to początek procesu rozgraniczenia ziem prywatnych od państwowych, w tym także lasów, oraz prawo do ich wykorzystywania.

W latach dwudziestych XVI wieku Zygmunt Stary wydał przywileje, które utrwaliły statut Puszczy jako wielkoksiążęcej domeny. W tym czasie – jak to wynika z dokumentów – reformowano i udoskonalano ochronę Puszczy. W 1616 roku Mikołaj Puzielewski, inspektor-kontroler państwowych własności Wielkiego Księstwa Litewskiego, określił Puszczę jako „honor i ozdobę” całego państwa pośród innych państw. Świadczy to o tym, że już wówczas Puszczę traktowano jako unikatowy obiekt przyrodniczy i że obowiązywał w niej system ochronny. W granicach Puszczy, co należy szczególnie podkreślić, odnotowano przypadki celowego rozmnażania i ochrony przedstawicieli leśnej fauny. W połowie XVI wieku osocznicy ze wsi Omeleniec i Policzna hodowali żubrzęta i nawet wysyłali je do Wiednia i Warszawy, a na początku 1578 roku król Stefan Batory wydał białowieskiemu leśniczemu F. Machwicowi zarządzenie o hodowli żubrząt i łosiąt.

Dzięki całemu szeregowi przedsięwzięć ochronnych, na terenie Puszczy żyły żubry, co wyróżniało ten kompleks leśny pośród innych puszcz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z dokumentów wynika, że już w XVI-XVII wieku istniał kategoryczny zakaz urządzania w Puszczy polowań na zwierzynę, w tym szczególnie na żubry. W 1518 roku Bohuszowi Bohowitynowiczowi, który od roku 1512 dzierżawił powiat i zamek kamieniecki wraz z Puszczą Kamieniecką, król Zygmunt Stary polecił opiekę nad zwierzyną, w tym nad żubrami. Sam dzierżawca mógł polować wyłącznie w miejscach zwyczajowych łowów namiestników kamienieckich, ale nie wolno mu było tknąć żubrów (Metryka Litewska, t. 11, Nr 15, Wilno).

Przedstawicielom magnaterii zezwalano na polowanie w Puszczy tylko w podzięce za szczególne zasługi dla państwa. Przykładowo, w 1578 roku łowczemu Wlk.Ks.Lit. Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi zezwolono upolować na terenie Puszczy 4 żubry, zaś koronnemu podkanclerzowi Zamojskiemu 4 żubry i 4 łosie.

Obowiązek obserwacji żubrów w Puszczy, szczególnie w ich okresie godowym, spoczywał na osocznikach. Zadaniem strzelców było natomiast przygotowywanie i uczestnictwo w polowaniach wielkoksiążęcych. Obserwacje zwierzyny prowadzono dla określenia ich stanu oraz kontroli populacji. Prawo swobodnego korzystania z dóbr Puszczy przez osoby prywatne w tym czasie nie istniało. Wyjątkiem była szlachta, która w myśl dawnych przywilejów mogła korzystać z puszczańskich pożytków. W przypadku braku starych praw na wchody do Puszczy, zezwolenie takie można było jednorazowo otrzymać od samego monarchy.

Z dokumentów jednej z rozpraw sądowych z 1776 roku w sprawie praw szlachty na „wchody” do Puszczy, dowiadujemy się, że tradycja korzystania z bogactw Puszczy sięgała dawnych czasów. Na przykład, w opisaniu „wchodów” do Puszczy od strony majątku Wierzchowicze zaznacza się, że ów majątek w postaci specjalnego gospodarczego kompleksu uformował się i przeszedł w prywatną własność za czasów wielkich książąt litewskich – Witolda (1392-1430), Zygmunta (1432-1440), Kazimierza (1440-1492) i Aleksandra (1492-1506). Najwcześniejszy znany dokument o „wchodach” do Puszczy od strony Wierzchowicz odnosi się do roku 1506. Na podstawie przedstawionych dokumentów sąd uznał prawa na „wchody” za ważne. I chociaż dokładna data nadania „wchodów” nie została ustalona, to odwołanie się podczas procesu do czasów Witolda – czego sąd nie odrzucił – pozwala stwierdzić, że system ochronny w Puszczy Białowieskiej zaczął się formować za czasów tegoż władcy. Świadczy o tym również fakt, że podczas posiedzenia sądu królewskich komisarzy w 1567 roku w sprawie przynależności ziem położonych koło rzeki Sipora do majątku Wierzchowicze, właściciel rzeczonego majątku Wasyl Kopeć oznajmił, że grunt koło rzeki Sipora jest własnością majątku Wierzchowicze z dawnych czasów, przy czym nie tylko za króla Aleksandra czy Zygmunta, ale jeszcze za wielkiego księcia Witolda i innych królów i wielkich książąt, i że te grunta były obrabiane przez poddanych Wierzchowicz. W trakcie dalszego procesu sąd przyznał Kopciowi prawa na wskazane przez niego grunta. Wnioski z tego są następujące: Wierzchowicze, jako osobny podmiot gospodarczo-administracyjny uformowały się w czasach witoldowych, a nieodłączną częścią tego kompleksu były „wchody” do Puszczy Białowieskiej. Król polski i wielki książę litewski Aleksander ofiarował w 1506 roku swemu pisarzowi Wasylowi Kopciowi ten kompleks, na który złożyły się wszystkie grunta, sianożęcia, lasy, łowy i „wchody”.

Pośrednim potwierdzeniem hipotezy o formowaniu się systemu ochronnego w Puszczy Białowieskiej na początku XV wieku – zdaniem zespołu badawczego – jest też „Pieśń o żubrze” Mikołaja Hussowskiego. W swoim utworze, napisanym na początku XVI wieku, autor określa Witolda jako prekursora polowania na żubry. O początkach wprowadzania ochrony zaświadcza ponadto wydane w 1420 roku rozporządzenie o porządku ściągania opłat za barcie, które znajdują się na terenie puszczy i należą do innego właściciela. Opłata za korzystanie z barci mogła być zastępowana częścią miodu. W przypadku, gdy właścicielowi lasu taka opłata nie była wniesiona na czas, można było zwrócić się do sądu.

Istniejące materiały świadczą o tym, że na początku XV wieku w Puszczy prowadzone były intensywne prace nad sformowaniem gospodarki łowieckiej, jak również nad uporządkowaniem praw korzystania z leśnych pożytków. O tym, że system ochronny w Puszczy Białowieskiej zaczął się formować na początku XV wieku, świadczy również i to, że wielki książę litewski Witold i król polski Jagiełło mieli prawo do urządzania regularnych polowań w Puszczy. Opublikowane źródła zaświadczają o ich polowaniach, a pierwsza wzmianka o polowaniu odnosi się do 1409 roku, kiedy król Jagiełło polował przez 8 grudniowych dni w celu przygotowania mięsa na wyprawę wojenną w 1410 roku. Jest to najstarsza informacja w pisemnych źródłach dotycząca Puszczy Białowieskiej. Opisane są też polowania monarchy w innych latach, jak np. w 1426 roku, kiedy król spadł z konia i złamał nogę. O tym, że w Puszczy miały prawo polować inne osoby, nie wspominają żadne przekazy. Jest wielce prawdopodobne, że od tego czasu Puszcza stała się miejscem polowań monarchy.

Po zakończeniu pierwszego etapu kompleksowego projektu naukowo-badawczego „Puszcza Białowieska: historia i współczesność”, zespół doszedł do wniosku, że początkiem wprowadzenia pierwszych elementów ochrony na terenie Puszczy Białowieskiej i wykorzystywania jej jako obiektu ochronno-łowieckiego jest rok 1409.

W dniu 24 listopada 2006 roku w Kamieniukach na Białorusi odbyło się spotkanie poświęcone tej sprawie. Uczestniczyli w nim dyrektorzy obu parków narodowych – Józef Popiel i Mikołaj Bambiza, dyrektor Instytutu Historii Akademii Nauk Białorusi prof. Aleksandr Kowalenia wraz z współpracownikami – prof. Piotrem F. Łysienką oraz prof. Jeleną G. Kaleczyc, a także dr Czesław Okołów i dr Renata Krzyściak-Kosińska z Białowieskiego Parku Narodowego oraz prof. Bogumiła Jędrzejewska i Tomasz Samojlik z Zakładu Badania PAN w Białowieży. Podczas spotkania przedstawiono referaty i prezentacje, oparte o wyniki najnowszych badań naukowych. Stwierdzono też zgodnie, że najdawniejszym znanym dokumentem odnoszącym się do Puszczy Białowieskiej jest zapis z Kroniki Jana Długosza dotyczący roku 1409 i polowania króla Jagiełły. Jest on zarazem pierwszym potwierdzeniem wielkoksiążęcego i królewskiego statusu Puszczy Białowieskiej. Od 1409 roku można zatem liczyć historię ochrony Puszczy jako prywatnej własności króla i wielkiego księcia litewskiego.

Międzynarodowa Konferencja Naukowa, będąca centralnym punktem obchodów 600-lecia ochrony Puszczy Białowieskiej odbyła się w dniach 11 i 12 września 2009 roku w siedzibie Białowieskiego Parku Narodowego w Białowieży. Spotkanie zorganizowało Ministerstwo Środowiska. Celem konferencji było pokazanie i wzmocnienie wartości przyrodniczych, kulturowych, społecznych i ekonomicznych oraz międzynarodowego znaczenia Puszczy w świecie współczesnych zagrożeń dla dzikiej przyrody. Podczas konferencji zostały omówione kierunki i formy ochrony Puszczy Białowieskiej, które mogą wpłynąć na zachowanie jej unikalnych zasobów, uznanych za dziedzictwo ludzkości. W pierwszym dniu konferencji uczestnicy odwiedzili m.in. Obręb Ochronny „Orłówka”, Rezerwat Krajobrazowy Władysława Szafera oraz rozlewisko rzeki Perebel – Topiło. Drugi dzień zdominowały sesje tematyczne dotyczące lasów pierwotnych w polityce leśnej, aktywizacji życia społeczności lokalnych i ich rozwoju w oparciu o obszary chronione, a także wartości edukacyjnych Puszczy Białowieskiej. Uczestnicy spotkania wysłuchali również prezentacji dotyczących Puszczy Białowieskiej jako obiektu badań, dorobku instytucji badawczych w Białowieży i badań nad wartością przyrody w Puszczy. Podczas konferencji minister środowiska RP Maciej Nowicki podpisał z ministrami środowiska Litwy – Gediminasem Kazlauskasem i Białorusi – Władimirem Całko dwustronne dokumenty wzmacniające współpracę w zakresie ochrony środowiska. Konferencję zakończyło odsłonięcie pamiątkowego kamienia – 4-tonowego głazu granitowego z wygrawerowanym tekstem: „Prastara Puszczo, trwaj wiecznie w swej potędze i pięknie i ucz nas, jak kochać ojczystą przyrodę”. W konferencji wzięli udział m.in. Janusz Zaleski – Główny Konserwator Przyrody z Ministerstwa Środowiska, przedstawiciele UNESCO, United Nations Forum on Forests, European Environment Agency oraz Regional Environment Center. Gościem specjalnym był światowej sławy amerykański profesor, autor bestsellera „Świat bez nas” – Alan Weisman, który wygłosił wykład pt. „Moja Puszcza Białowieska”. Uczestnicy konferencji podpisali „Apel Białowieski”.

(Oprac. Piotr Bajko)

Galeria