prof. T.D. Vetulani - założyciel rezerwatu koników polskich w Puszczy Białowieskiej

Polski zoolog i zootechnik, założyciel rezerwatu koników polskich typu tarpana w Puszczy Białowieskiej.

  Urodził się 13 marca 1897 roku w Sanoku, w rodzinie Romana (profesora gimnazjum) i Elżbiety z Kunachowiczów. Posiadał trzech braci i dwie siostry.

  Uczył się w gimnazjum w Sanoku. Maturę uzyskał w 1915 roku w Wiedniu. Tutaj także studiował filologię germańską (1915-1916). W latach 1919-1922 odbył studia rolnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim.

  W 1920 roku służył w Krakowskim Ochotniczym Batalionie Wartowniczym.

  Po dwuletniej pracy w gospodarstwie rolnym, został asystentem Zakładu Hodowli Zwierząt w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W 1925 roku został zatrudniony na stanowisku starszego asystenta Zakładu Szczegółowej Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Poznańskiego. W 1926 roku otrzymał stopień doktora nauk rolniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim. W trzy lata później habilitował się na Uniwersytecie Poznańskim z zakresu ogólnej i szczegółowej hodowli zwierząt i uzyskał stopień docenta tego uniwersytetu. W latach 1931-1935 pracował na stanowisku zastępcy profesora i kierownika Zakładu Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W 1935 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Poznańskiego i objął kierownictwo Zakładu Hodowli Szczegółowej Zwierząt Uniwersytetu Poznańskiego.

  W 1929 i 1934 roku T. Vetulani odbył dwie wyprawy naukowe do Turcji, w związku z badaniami nad pochodzeniem owiec, przyczynił się też wydatnie do odbudowy tureckiej hodowli koni. W tym czasie powstawały także liczne prace dotyczące rodzimych ras zwierząt gospodarczych oraz prace na temat stosunków gospodarczych w rolnictwie polskim.

  T. Vetulani był także inicjatorem wyprawy prof. Feliksa Nowowiejskiego do Puszczy Białowieskiej, która odbyła się w dniach 16-26 września 1937 roku. Wspólnie z synem Kazimierzem oprowadzał kompozytora po Puszczy. W dniu 24 września wykonał zdjęcie profesora F. Nowowiejskiego dyrygującego grupą strażników grających na trąbkach myśliwskich, stojącą na schodach wejściowych do Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży. Zdjęcie to zostało opublikowane w czasopiśmie „Echa Leśne” (Nr 40 z 3 X 1937 roku, str. 860).

  W sierpniu 1938 roku T. Vetulani został współredaktorem czasopisma „Zeitschrift für Züchtunbiologie”, wydawanego w Berlinie. W 1939 roku reprezentował Polskę na Kongresie Hodowlanym w Zurichu.

   T. Vetulani szczególnie dużo wysiłku włożył w badania naukowe i prace hodowlane zmierzające do sztucznego regenerowania wymarłego już dawno dzikiego tarpana leśnego. Działania te przyniosły mu największy rozgłos i uznanie. T. Vetulani opublikował fundamentalne prace na ten temat: „Badania nad konikiem polskim z okolic Biłgoraja” oraz „Dalsze badania nad konikiem polskim”. Wprowadził określenie „konik polski” do literatury hipologicznej. Jego hipoteza dotycząca pochodzenia koników polskich od odrębnej formy zoologicznej dzikiego konia została przyjęta przez czołowych specjalistów i znalazła trwałe miejsce w systematyce zwierząt. W maju 1933 roku, na posiedzeniu Polskiego Oddziału Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra w Poznaniu, T. Vetulani wniósł wniosek o ogrodzenie fragmentu lasu w Puszczy Białowieskiej i wpuszczenie do niego małego stadka koników typu tarpana. W końcu 1934 roku podobny wniosek wniósł do Państwowej Rady Ochrony Przyrody. W 1935 roku władze wydały zezwolenie na założenie w Puszczy Białowieskiej rezerwatu koników polskich, utrzymywanych „na dziko” z możliwie najmniejszą ingerencją w ich życie ze strony człowieka. Żywot zwierzyńca koników polskich, położonego na terenie Nadleśnictwa Gródek (oddz. 529, pow. 4 ha), rozpoczął się w dniu 9 lutego 1936 roku. Profesor osobiście nadzorował wprowadzenie do rezerwatu pierwszych 5 klaczy i jednego źrebaka, które zakupił u prywatnych właścicieli. Towarzyszył mu prof. Otton Antonius z Wiednia. W dniu 19 kwietnia 1936 roku do zwierzyńca przywieziono dwa dalsze ogiery. W dniu 6 lipca 1937 r. całe stado zostało przeprowadzone do nowego, 36-hektarowego rezerwatu, położonego w oddziale 425 C Puszczy Białowieskiej.

   Na dzień 1 września 1939 roku w białowieskim zwierzyńcu przebywało 35 koników. Niestety, w czasie okupacji Niemcy wywieźli 33 najlepsze koniki do swoich ogrodów zoologicznych i w inne miejsca. 28 koników zostało wywiezionych w lutym 1940 roku, pod nadzorem prof. Lutza Hecka, szefa Głównego Urzędu Ochrony Przyrody III Rzeszy, a w 1943 roku dalsze 5 sztuk.

  W latach 1939-1945 prof. T. Vetulani przebywał w Krakowie i nie miał dostępu do hodowli koników w Białowieży. W okresie 1940-1943 pracował jako referent Polskiego Czerwonego Krzyża. Odrzucał wszelkie propozycje współpracy z okupantem.

   Tuż po zakończeniu wojny zostały podjęte starania nad zorganizowaniem na nowo rezerwatu koników w Puszczy Białowieskiej. W rezerwacie przebywało w tym czasie 15 koników. T. Vetulani w 1945 roku, z ramienia Ministerstwa Leśnictwa, wziął udział w misji rewindykacyjnej na terenie Niemiec. Nie przyniosła jednak ona rezultatów. Do kraju powróciła tylko część koników. W dniu 22 czerwca 1945 roku T. Vetulani wznowił kierowanie Zakładem Hodowli Szczegółowej Zwierząt Uniwersytetu Poznańskiego. W grudniu 1945 roku w Oddziale Poznańskim Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika w Poznaniu wystąpił z odczytem pt. „Co słychać w Puszczy Białowieskiej”. Na ten sam temat mówił także w stołówce Polskiej Komisji Rewindykacyjnej w Berlinie.

  T. Vetulani w latach 1945-1952 prowadził intensywne prace nad odtworzeniem warsztatu naukowego i podniesieniem hodowli rezerwatowej oraz stajennej konika polskiego ze zniszczeń wojennych. W 1949 roku otrzymał tytuł profesora zwyczajnego w zakresie szczegółowej hodowli zwierząt.

  W dniu 24 lutego 1952 roku, podczas wyjazdu naukowego do Krakowa, prof. Vetulani zasłabł podczas pracy w laboratorium prof. Grodzińskiego. W tym samym dniu zmarł na zawał serca. Został pochowany w Poznaniu na cmentarzu Sołackim.

Przedwczesna śmierć profesora spowodowała, że Ministerstwo Rolnictwa w dniu 5 marca 1953 roku podjęło decyzję o zakończeniu w Białowieży prac hodowlanych z konikami. Koniki zostały rozproszone po instytucjach naukowych i hodowlanych w kraju. W Białowieży pozostawiono jedynie grupkę koników dla celów pokazowych. Wskutek licznych interwencji z kraju i z zagranicy w 1954 roku podjęto decyzję o wznowieniu prac hodowlanych, ale już poza Białowieżą. W 1955 roku założono rezerwat w Popielnie na obszarze 200 ha (w 1962 roku powiększono jego obszar do 1620 ha). W 1962 założono Księgę Stadną Koników Polskich.

  Dorobek naukowy T. Vetulaniego obejmuje ponad 100 prac, doniesień i artykułów.

  Profesor Tadeusz Vetualni w Białowieży bywał wielokrotnie. Podczas ostatniej wizyty przed wybuchem wojny, w dniach 8-18 lipca 1939 roku, naocznie stwierdził pierwsze przypadki stojącej grzywy u trzech pierwszych źrebiąt, urodzonych w marcu i kwietniu tegoż roku. Po wojnie, w dniach 19-23 października 1945 roku gościł tutaj jako delegat Biura Ochrony Przyrody Ministerstwa Leśnictwa. Odwiedzał Białowieżę także w dniach 4-10 kwietnia i 21-23 listopada 1948 roku, 10-12 marca, 14-17 maja, 14 lipca i 17 sierpnia 1949 roku, 14-19 lutego i 7-13 lipca 1950 roku, 9-14 stycznia i 28 maja - 2 czerwca 1951 roku. Po raz ostatni gościł w Białowieży w dniach 30 października - 2 listopada 1951 roku. (Oprac. Piotr Bajko)
 

Galeria